13 Μαΐου 2014

ΜΑΝΟΛΗ Ν. ΣΤΑΥΡΑΚΑΚΗ
ΑΜΠΕΛΟΥΡΓΙΑ
Ένα βιβλίο που έλειπε

Η Αμπελουργία του Μανόλη Ν. Σταυρακάκη έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία,

50 περίπου χρόνια από την τελευταία έκδοση του δίτομου έργου Αμπελουργία - Αμπελοκομική Τεχνική του Οδυσσέα Ξ. Νταβίδη. Στις 744 μεγάλου μεγέθους σελίδες με τις 600 πρωτότυπες φωτογραφίες, τα σχέδια, τα γραφήματα και τους πίνακες, με ορθή και κατανοητή γραφή, αναλύονται διεξοδικά όλα τα αντικείμενα της  Γενικής και Ειδικής Αμπελουργίας, σε οκτώ θεματικές ενότητες: Μορφολογία και Ανατομία, Ετήσιος Κύκλος Βλάστησης, Αναπαραγωγή, Αναπτυξιακή Φυσιολογία, Πολλαπλασιασμός, Εγκατάσταση Παραγωγικού Αμπελώνα και Φυτωρίου, Κλάδεμα, Ετήσιες Καλλιεργητικές Φροντίδες της Αμπέλου. Το βιβλίο πραγματικά εντυπωσιάζει όχι μόνο με τον όγκο και το ευρύ γνωστικό αντικείμενο της Επιστήμης της Αμπελουργίας που καλύπτει,  αλλά και με τον εξαιρετικό καλλιτεχνικό σχεδιασμό και την εν γένει εικόνα που οφείλεται στην Άννα Κατσουλάκη και τις εκδόσεις ΤΡΟΠΗ.

Ευχάριστα εκπλήσσει η Εισαγωγή, στην οποία παρουσιάζονται ενδιαφέροντα αμπελουργικά θέματα, όπως η προέλευση της αμπέλου, η διαχρονική παρουσία της στην Ελλάδα από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα, τα μυθολογικά στοιχεία και η συμβολή των αμπελώνων στην αισθητική του σύγχρονου ελληνικού αγροτικού τοπίου. Χαρακτηριστική είναι η προσέγγιση του μύθου της Αριάδνης, η σύνδεσή του με τον τόπο της πρώτης καλλιέργειας της αμπέλου στην ελληνική αρχαιότητα και η διατύπωση της άποψης ότι «...ίσως το πολύτιμο λάφυρο που πήρε ο Θησέας από το Μίνωα να μην ήταν μόνο η Αριάδνη, αλλά και μοσχεύματα αμπέλου (κληματίδες). Ενδεχομένως, έτσι, άρχισε το ταξίδι των κρητικών ποικιλιών αμπέλου που συνεχίστηκε και τις επόμενες χιλιετίες».

Επίσης, σε αναλυτικούς πίνακες καταγράφεται, με τα πιο πρόσφατα στοιχεία, η αμπελουργική κατάσταση στην Ελλάδα και τον κόσμο (εκτάσεις, παραγωγή κατά κατηγορία, παραγωγικές ποικιλίες αμπέλου) και τα αμπελουργικά προϊόντα.

Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει τη Μορφολογία και Ανατομία του Φυτού της Αμπέλου και των επί μέρους οργάνων του (ρίζα, βλαστός, οφθαλμοί, φύλλα, έλικες, ταξιανθία, άνθος, σταφυλή, ράγα, γίγαρτο), καθώς και τη διαδικασία οργανογένεσης και τους παράγοντες που την επηρεάζουν. Η παρουσίαση γίνεται με έμφαση την αμπελοκομική πλευρά, για παράδειγμα, ο συγγραφέας δεν περιορίζεται στην απλή παράθεση της ανατομίας και μορφολογίας της ρίζας, αλλά αναδεικνύει την αμελοκομική σημασία της ρίζας και της ριζογένεσης στη μεταφυλλοξηρική αμπελουργία. Με το ίδιο πνεύμα γίνεται η αναλυτική παρουσίαση, η διάκριση και η αμπελοκομική αξιολόγηση των οφθαλμών και των λοιπών οργάνων. Οι πρωτότυπες έγχρωμες φωτογραφίες σε συνδυασμό με τα σχέδια (από το έργο των Viala-Vermorel, 1909) που συνοδεύουν τα σχετικά κείμενα της ενότητας δίδουν μια άκρως ελκυστική εικόνα στο γνωστικό αυτό αντικείμενο.

Ο Ετήσιος Κύκλος Βλάστησης αποτελεί το αντικείμενο της δεύτερης ενότητας και περιλαμβάνει την εκβλάστηση των οφθαλμών και την ανάπτυξη των βλαστών, ενώ αναλύονται οι παράγοντες που επηρεάζουν τα φαινόμενα αυτά από την έναρξη της βλάστησης έως και την φυλλόπτωση. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στα φαινολογικά στάδια κατά τη διάρκεια του ετήσιου κύκλου βλάστησης και στις διεργασίες, φυσιολογικές και βιοχημικές, στις οποίες αυτά εδράζονται. Ιδιαίτερα κατατοπιστικός είναι ο πίνακας της αντιστοίχισης των φαινολογικών σταδίων στις κυριότερες κλίμακες, που, σε συνδυασμό με τις πρωτότυπες φωτογραφίες των σταδίων αυτών, διευκολύνει και καθιστά περισσότερο αποτελεσματικές τις αμπελοκομικές επεμβάσεις, όπως για παράδειγμα, την φυτοπροστασία (Εικόνα).

Σημαντικό μέρος της Αμπελουργίας του ΜΝΣ καταλαμβάνει η τρίτη ενότητα που αναφέρεται στην Αναπαραγωγή της Αμπέλου. Με αξιοσημείωτη ευχέρεια ο συγγραφέας καλύπτει, από όλες τις πλευρές, το πολύπλοκο αυτό γνωστικό αντικείμενο και δίδει με κατανοητό τρόπο τις διαδικασίες σχηματισμού των ανθικών καταβολών στους λανθάνοντες οφθαλμούς, την έννοια της γονιμότητας και τη γενετική βάση της διαφοροποίησης τους, την άνθηση, γονιμοποίηση και  καρπόδεση, την ανάπτυξη και ωρίμανση των σταφυλών και τους παράγοντες που επηρεάζουν το σύνολο των φαινομένων της αναπαραγωγής. Στην κατανόηση των θεμάτων αυτών βοηθούν το πλούσιο εικονογραφημένο υλικό: φωτογραφίες και μικροσκοπήσεις.

Επίσης, στην ενότητα αυτή παρατίθενται αναλυτικά τα στάδια αύξησης και ωρίμανσης των ραγών, οι μεταβολές της συγκέντρωσης των ουσιών που καθορίζουν την ποιότητα – ιδιαίτερα των οίνων, και οι καλλιεργητικές επεμβάσεις (χλωρά κλαδέματα, υδατική διαχείριση κ.ά.), που απαιτούνται για τη διατήρηση  της ισορροπίας βλάστησης προς καρποφορία ώστε να παραχθούν αμπελουργικά προϊόντα ποιότητας. Ο συγγραφέας, συνδυάζοντας τη θεωρητική του κατάρτιση και την αμπελοκομική εμπειρία, διαχειρίζεται με επιτυχία τα θέματα αυτά και τα καθιστά κατανοητά ακόμη και στους μη έχοντες τις ειδικές γνώσεις.

Η τέταρτη ενότητα πραγματεύεται το δύσκολο αντικείμενο της Αναπτυξιακής Φυσιολογίας της Αμπέλου (φωτοσύνθεση, αναπνοή, διαπνοή, ανόργανη θρέψη, υδατικό δυναμικό, λήθαργος) και απευθύνεται περισσότερο στους μυημένους στην επιστήμη της αμπελουργίας.

Ακολουθούν οι ενότητες της κυρίως αμπελοκομικής τεχνικής, δηλαδή του Πολλαπλασιασμού της Αμπέλου, της Εγκατάστασης του Παραγωγικού Αμπελώνα, του Κλαδέματος και των Καλλιεργητικών Φροντίδων. Στις ενότητες αυτές  δίδονται βήμα προς βήμα όλα τα διαδοχικά στάδια της αμπελοκομικής τεχνικής για την εγκατάσταση και διαχείριση ενός σύγχρονου παραγωγικού αμπελώνα μικρής ή μεγάλης κλίμακας. Ιδιαίτερα κατατοπιστικές είναι οι αναφορές στην ανόργανη θρέψη σε συνδυασμό με τις τροφοπενίες που παρατηρούνται από την έλλειψη θρεπτικών μακρο- και μικροστοιχείων.

Στην ενότητα του Πολλαπλασιασμού το ενδιαφέρον εστιάζεται στην παραγωγή πολλαπλασιαστικού υλικού αμπέλου με μόσχευμα και εμβολιασμό. Αναλύεται λεπτομερώς η μεθοδολογία  και οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται για τη ριζοβόληση των μοσχευμάτων αμπέλου και τους εμβολιασμούς που εφαρμόζονται στην αμπελοκομική πράξη (επιτραπέζιοι και κυρίως επιτόπιοι). Και σε αυτή την ενότητα, οι έγχρωμες φωτογραφίες παίζουν σπουδαίο ρόλο στην κατανόηση όλων των επί μέρους σταδίων των εμβολιασμών, καθώς και στην άμεση εφαρμογή τους και από τους ερασιτέχνες αμπελουργούς. Για όσους δε επιθυμούν να σχοληθούν με φυτωριακές μονάδες, παρατίθενται όλες οι απαραίτητες πληροφορίες και γνώσεις για τη δημιουργία φυτωρίου και μητρικών φυτειών αμπέλου.

Στην Εγκατάσταση Παραγωγικού Αμπελώνα μελετώνται, σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο, οι σχέσεις της αμπέλου με το κλίμα και το έδαφος και ο ρόλος του αμπελουργού στην παραγωγή αμπελουργικών προϊόντων ποιότητας και αναλύεται η   έννοια του αμπελότοπου από την ελληνική Αρχαιότητα έως το σύγχρονο γαλλικό όρο «terroir». Έτσι, παρουσιάζονται αναλυτικά οι χαρακτήρες του κλίματος και του εδάφους και η διαδικασία καθορισμού και επιλογής του κατάλληλου αμπελότοπου για συγκεκριμένη ποικιλία αμπέλου. Στη συνέχεια, δίδονται όλα τα θεωρητικά και αμπελοκομικά δεδομένα για την επιτυχημένη εγκατάσταση: η κατεργασία του εδάφους, η χάραξη, η φύτευση και τα συστήματα υποστύλωσης των πρέμνων, ενώ επισημαίνεται με έμφαση η αναγκαιότητα χρησιμοποίησης γνήσιου και υγιούς πολλαπλασιαστικού υλικού ή, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, γνωστού ιολογικού φορτίου.

Θα πρέπει να τύχουν ιδιαίτερης προσοχής τα κεφάλαια που αναφέρονται στην Αμπελουργία Ακριβείας και στις εναλλακτικές μορφές αμπελοκομικής τεχνικής, που φαίνεται ότι θα μπορούσαν να επεκταθούν έναντι των συμβατικών μεθόδων. Τα επιτεύγματα της πληροφορικής και της σύγχρονης τεχνολογίας φαίνεται ότι πολύ σύντομα θα εφαρμοσθούν και στον ελληνικό αμπελώνα, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας. Η παράθεση των αρχών και μεθόδων της Βιολογικής και Βιοδυναμικής καλλιέργειας και η πλούσια σχετική βιβλιογραφία, αποτελούν σημαντικά ερεθίσματα προς την κατεύθυνση αυτή, ενώ επισημαίνεται ότι η ανάδειξη των κλώνων των σπουδαιότερων ελληνικών ποικιλιών αμπέλου με τη μέθοδο της κλωνικής επιλογής, θα συμβάλει καθοριστικά στην ανάπτυξη, όχι μόνο της συμβατικής αμπελουργίας, αλλά κυρίως των εναλλακτικών μορφών αμπελοκαλλιέργειας με τη χρησιμοποίηση, για παράδειγμα, επιθυμητών κλώνων ανθεκτικών σε αβιοτικούς και βιοτικούς παράγοντες.

Όπως ήταν αναμενόμενο, το Κλάδεμα αποτελεί ξεχωριστή ενότητα με την κυριολεξία του όρου. Άλλωστε, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, Αμπελουργός – με την ευρεία έννοια του όρου – είναι αυτός που ξέρει να κλαδεύει.

Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται αναλυτικά οι κατευθυντήριες αρχές κλαδέματος, η φυσιολογία των συστημάτων μόρφωσης και καρποφορίας και η σημασία για την αμπελοκομική πράξη της διατήρησης της ισορροπίας βλάστησης προς καρποφορία, η οποία εν πολλοίς καθορίζεται από το κατάλληλο κλάδεμα. Επίσης, αναλύεται η έννοια του ελάχιστου κλαδέματος και οι δυνατότητες εφαρμογής του σε συνδυασμό με το μηχανικό κλάδεμα στον ελληνικό αμπελώνα. Περιγράφονται με σαφήνεια τα συστήματα μόρφωσης (κυπελλοειδή, γραμμικά, κρεβατίνα, λύρα, Υ, GDC) και καρποφορίας (βραχύ, μακρό, μεικτό) και δίδεται αναλυτικά η μεθοδολογία και οι τεχνικές μόρφωσης των πρέμνων, από τη φύτευση μέχρις ότου λάβουν το οριστικό σχήμα. Και εδώ το φωτογραφικό υλικό καλύπτει όλα τα στάδια μόρφωσης και κλαδέματος καρποφορίας. Τέλος, παρατίθενται όλα τα συστήματα μόρφωσης των πρέμνων, παραδοσιακά και νέα, που απαντούν στον ελληνικό αμπελώνα, καθώς και οι παραλλαγές τους,  φωτογραφημένα από το συγγραφέα.

Στην ενότητα των Καλλιεργητικών Φροντίδων παρουσιάζονται αναλυτικά, σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο, όλα όσα συνιστούν τη σύγχρονη αμπελοκομική τεχνική με ιδιαίτερη έμφαση στη μεθοδολογία  εκμηχάνισης :

α) Η διαχείριση του εδάφους του αμπελώνα (κατεργασία, ζιζανιοκτονία) και η ανόργανη και οργανική (χλωρή) λίπανση, με ιδιαίτερη αναφορά στο ρόλο των λιπαντικών στοιχείων.

β) Τα χλωρά κλαδέματα (κορυφολόγημα, βλαστολόγημα, ξεφύλλισμα, χαραγή), με ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο τους στις φυσιολογικές λειτουργίες (φωτοσύνθεση, διαπνοή) και την ισορροπία βλάστησης προς καρποφορία για την παραγωγή αμπελουργικών προϊόντων ποιότητας. Ξεχωριστά αναπτύσσεται το θέμα της χρήσης των φυτορρυθμιστικών ουσιών στις αγίγαρτες ελληνικές ποικιλίες αμπέλου (Σουλτανίνα, Κορινθιακή Σταφίδα) και τις επιπτώσεις από την υπερδοσολογία.

γ) Η υδατική διαχείριση και οι μέθοδοι άρδευσης αμπελώνα και ο ρόλος τους στην ισορροπία βλάστησης προς καρποφορία για την παραγωγή αμπελουργικών προϊόντων ποιότητας.

δ) Στο κεφάλαιο της Αμπελοπάθειας παρουσιάζονται, από την αμπελοκομική τους πλευρά, οι κυριότερες ασθένειες και οι εχθροί της αμπέλου, και ιδιαίτερα η φυλλοξήρα,  με χαρακτηριστικές για κάθε περίπτωση φωτογραφίες.

ε) Στο κεφάλαιο του Τρυγητού μελετάται ο βαθμός ωριμότητας για τον καθορισμό του κατάλληλου χρόνου τρυγητού, τόσο στον παραδοσιακό όσο και στο μηχανικό τρυγητό.

Επίσης, η Αμπελουργία περιλαμβάνει, δύο ειδικά κεφάλαια την τεχνολογία της Σταφιδοποίησης, που περιλαμβάνει τις μεθόδους ξήρανσης και βιομηχανικής επεξεργασίας της Κορινθιακής Σταφίδας και της Σουλτανίνας, καθώς και της Παραγωγής Επιτραπέζιων Σταφυλών, η οποία περιλαμβάνει τον τρυγητό, τη συσκευασία και τη διατήρηση των επιτραπέζιων ποικιλιών αμπέλου.

Η Αμπελουργία του Μ.Ν. Σταυρακάκη ολοκληρώνεται με την παράθεση πλούσιας Βιβλιογραφίας, Ευρετηρίου Ειδών, Ποικιλιών και Υποκειμένων Αμπέλου, Ευρετηρίου Αμπελουργικών Χωρών και Περιοχών, Βραχυγραφίες και Πηγές.

Πρόκειται για ένα βιβλίο που έλειπε από την ελληνική αμπελουργική βιβλιογραφία. Απευθύνεται σε φοιτητές και πτυχιούχους, είναι, όμως, κατάλληλο και οπωσδήποτε χρήσιμο σε οποιονδήποτε ασχολείται με το αμπέλι και την καλλιέργειά του.