19 Μαΐου 2022

Αμπελογραφία

Η νέα έκδοση της Αμπελογραφίας έρχεται 15 και πλέον χρόνια από τη συγγραφή των πρώτων κειμένων, εμπλουτισμένη και ανανεωμένη, όπως επιβάλλεται για ένα σύγχρονο πανεπιστημιακό σύγγραμμα, αλλά και για ένα αξιόπιστο εργαλείο στην άσκηση της παραγωγικής αμπελουργίας. Στην υλοποίηση των βασικών αυτών κατευθύνσεων ενσωματώνει τα νεότερα δεδομένα της αμπελογραφικής, αμπελουργικής και οινολογικής έρευνας τόσο στο επίπεδο της Γενικής Αμπελογραφίας με την εφαρμογή του νέου Κώδικα Αμπελογραφικής Περιγραφής του Διεθνούς Οργανισμού Αμπέλου και Οίνου (ΚΑΠ/OIV, 2009-2017), όσο και στο πλαίσιο της Ειδικής Αμπελογραφίας με την προσθήκη 24 νέων ελληνικών και ξένων ποικιλιών αμπέλου. Συνολικά στον παρόντα τόμο παρουσιάζονται 92 παραγωγικές ποικιλίες αμπέλου (63 ελληνικές και 29 ξένες) και 14 ανθεκτικά στη ριζόβια μορφή της φυλλοξήρας υποκείμενα αμπέλου. Μεταξύ των ελληνικών περιλαμβάνονται ποικιλίες (Μούχταρο, Μαυρόστυφο, Σκοπελίτικο, Σταυρωτό κ.ά.) που έτυχαν της ιδιαίτερης προσοχής των Ελλήνων οινοποιών εξαιτίας των πολύ καλών παραγωγικών και γλευκογραφικών χαρακτήρων, αν και παρέμεναν για πολλά χρόνια «ξεχασμένες» και με ερωτηματικά ως προς την ταυτότητα τους.

Στον παρόντα τόμο, για την αποφυγή περαιτέρω συγχύσεων ως προς την ονοματολογία των ελληνικών ποικιλιών αμπέλου, διατηρήθηκαν μεν τα ονόματα όπως περιλαμβάνονται στον Εθνικό κατάλογο, αλλά με την παράθεση και όλων των νέων δεδομένων που προέκυψαν από μεγάλο αριθμό συναφών ερευνητικών εργασιών σε ελληνικό και διεθνές επίπεδο, με αντικείμενο την ταυτοποίηση και διάκριση των ελληνικών ποικιλιών, με τη μέθοδο της αμπελογραφικής περιγραφής, τους βιοχημικούς (ενζυμικοί πολυμορφισμοί που ανιχνεύονται ηλεκτροφορητικά) και τους μοριακούς δείκτες (RAPDs, AFLP, SSR). Με το συνδυασμό των μεθόδων αυτών δίνεται απάντηση στα προβλήματα που οφείλονται στη γενετική ποικιλομορφία του είδους vinifera, όπως εκφράζεται με τον μεγάλο αριθμό ποικιλιών, βιότυπων/κλώνων, παραλλαγών και μεταλλάξεων αλλά και στο πλήθος των συνωνύμων και ομωνύμων για σημαντικές ελληνικές ποικιλίες. Άλλωστε, η διατήρηση μετά από συγκριτική αμπελογραφική μελέτη όλων των (αληθών) συνωνύμων των ελληνικών ποικιλιών αμπέλου είναι επιβεβλημένη, γιατί αποτελούν σημαντικό κεφάλαιο της αμπελουργικής μας παράδοσης και λαογραφίας, αλλά και ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της γλωσσοπλαστικής ικανότητας των Ελλήνων αμπελουργών.

Στην πρώτη ενότητα της Γενικής Αμπελογραφίας παρουσιάζεται η μεθοδολογία της αμπελογραφικής περιγραφής, που αποτελεί το βασικό εργαλείο της επιστήμης της Αμπελογραφίας, για τη διάκριση και ταξινόμηση των ειδών και των ποικιλιών αμπέλου. Οι πρωτότυπες φωτογραφίες με φωτογραφική μηχανή και με ψηφιακό μικροσκόπιο, δίδουν παραστατικά και με ακρίβεια τις διαφορές (μορφολογικές, ανατομικές) των επί μέρους αμπελογραφικών χαρακτήρων των βασικών οργάνων του πρέμνου και βοηθούν αποτελεσματικά στην απόκτηση «αμπελογραφικής μνήμης».

Στην δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται η πλήρης αμπελογραφική περιγραφή, τα κριτήρια επιλογής και οι καλλιεργητικές ιδιότητες των υποκειμένων αμπέλου που χρησιμοποιούνται για την εγκατάσταση παραγωγικών αμπελώνων στη μεταφυλλοξηρική αμπελουργία, με όλα τα νεότερα ερευνητικά δεδομένα, ιδιαίτερα στο κεφάλαιο των αλληλεπιδράσεων εμβολίου και υποκειμένου, που εν πολλοίς εξασφαλίζουν την αρμονική παραγωγική συμβίωση και προφανώς την παραγωγή αμπελουργικών προϊόντων ποιότητας.

Η Τρίτη ενότητα περιλαμβάνει τις ποικιλίες (ελληνικές και ξένες) που καλλιεργούνται στον ελληνικό αμπελώνα για την παραγωγή οίνων, επιτραπέζιων σταφυλών και σταφίδων. Για κάθε μία ποικιλία δίδεται α) πλήρης αμπελογραφική περιγραφή, με την κλασσική μεθοδολογία και συμπληρωματικά σύμφωνα με τον επικαιροποιημένο Κώδικα Αμπελογραφικής Περιγραφής του OIV, β) δεδομένα της συγκριτικής και πειραματικής αμπελογραφίας για την εντός και της μεταξύ συγγενών ποικιλιών γενετικής ποικιλομορφίας, γ) δεδομένα από την εφαρμογή των βιοχημικών και μοριακών μεθόδων στην Ελλάδα και στις υπόλοιπες αμπελουργικές χώρες, σχετικά με την προέλευση, τη γενεαλογία και την ταυτότητα των ειδών και ποικιλιών αμέλου δ) νέες (για την πλειονότητα των ποικιλιών), πρωτότυπες ψηφιακές φωτογραφίες υψηλής ανάλυσης, της νεαρής βλάστησης, του ανεπτυγμένου (ώριμου) φύλλου και της σταφυλής του μεσοτυπικού δείγματος της ποικιλίας, ε) ενδεικτικά τα κύρια φαινολογικά στάδια (ημερομηνία έναρξης και πλήρους εκβλάστησης, άνθησης και ωρίμανσης), και στ) οι φυσιολογικές, παραγωγικές και καλλιεργητικές ιδιότητες (προσαρμογή σε εδαφοκλιματικά περιβάλλοντα σε συνδυασμό με τα κατάλληλα υποκείμενα, τα ενδεικνυόμενα συστήματα μόρφωσης των πρέμνων, του χειμωνιάτικου κλαδέματος καρποφορίας και των χλωρών κλαδεμάτων, η συμπεριφορά απέναντι σε παθογόνα και εχθρούς αμπέλου) καθώς και αναλυτικά στοιχεία των ιδιοτήτων και των τεχνολογικών χαρακτήρων των σταφυλών και του γλεύκους.

Είναι αναγκαίο να επισημανθεί ότι σε πολύ λίγες περιπτώσεις παρατηρούνται διαφορές στην αμπελογραφική περιγραφή των ποικιλιών που περιλαμβάνονται στον παρόντα τόμο, σε σχέση με προηγούμενες αμπελογραφικές μελέτες, έρευνες και συγγράμματα, οι οποίες οφείλονται είτε στα νέα κριτήρια που εισάγονται από τον ΚΑΠ του OIV, ή στην επιλογή και περιγραφή διαφορετικών βιότυπων/κλώνων.

Δεν είναι άσκοπο, επίσης, να επισημανθεί για μια ακόμη φορά ο καθοριστικός ρόλος που παίζει στη διάκριση και ταυτοποίηση των ποικιλιών αμπέλου, η επιλογή και η επισήμανση με σύγχρονες μεθόδους του προς περιγραφή μεσοτυπικού δείγματος των πολυκλωνικών ποικιλιών, ανεξαρτήτως του χώρου (αμπελογραφική συλλογή ή παραγωγικός αμπελώνας) που πραγματοποιείται η αμπελογραφική περιγραφή. Σημαντικό ποσοστό της υπάρχουσας σύγχυσης στην ταυτότητα και την ονοματολογία των ελληνικών ποικιλιών αμπέλου, ιδιαίτερα των «ξεχασμένων», οφείλεται σε συναφή θέματα μεθοδολογίας.

Τέλος, ιδιαίτερη προσπάθεια καταβλήθηκε στην αναζήτηση του αρχικού κέντρου καλλιέργειας (περιοχή προέλευσης) και στην ετυμολόγηση των ονομάτων /συνωνύμων/ ομωνύμων των ποικιλιών, που πέρα από το ιστορικό/λογοτεχνικό/ λαογραφικό ενδιαφέρον, αποτέλεσαν πηγή χρήσιμων πληροφοριών που αναφέρονται στην ταυτότητα, τους ποιοτικούς χαρακτήρες, τις καλλιεργητικές ιδιότητες και την προσαρμοστικότητα τους κατά τη μακραίωνη καλλιέργειά τους στον ελληνικό αμπελώνα.

Θερμά ευχαριστώ τους παλαιούς και νέους συναδέλφους και συνεργάτες του Εργαστηρίου Αμπελολογίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, τους συναδέλφους γεωπόνους, τους φίλους αμπελουργούς και οινοποιούς, τους μεταπτυχιακούς φοιτητές, τον εκδότη και τους συνεργάτες του, για την πολύτιμη βοήθειά τους στην ολοκλήρωση και έκδοση της Αμπελογραφίας.

 

Μανόλης Ν. Σταυρακάκης

Ομότιμος καθηγητής ΓΠΑ

 

 

Περιεχόµεvα

ΓΕVΙΚΗ AΜΠΕΛOΓΡΑΦΙΑ 19

Eισαγωγή, 20

Mεθoδoλoγία, 25

Aµπελoγραφική περιγραφή, 25

Kώδικας Aµπελoγραφικής Περιγραφής, 26

Aµπελoγραφικoί χαρακτήρες, 30

Xvoασµός, 30

Σχήµα, 33

Xρώµα, 33

Mέγεθoς (µήκoς, πλάτoς), πυκvότητα, λoβώδες, 34

Aµπελoγραφική περιγραφή τωv oργάvωv τoυ πρέµvoυ, 34

Koρυφή vεαρής βλάστησης, 34

Nεαρά φύλλα, 36

Πoώδης (vεαρός) βλαστός, 36

Έλικες, 38

Φύλλo αvεπτυγµέvo (ώριµo), 39

Mίσχoς, 45

Tαξιαvθία - Άvθoς, 46

Σταφυλή, 48

Pάγα, 52

Γίγαρτα, 57

Kληµατίδα, 58

Συστηµατική της oικoγέvειας Vitaceae, 59

Γέvoς Vitis, 60

Yπo-γέvoς Euvitis, 60

Yπo-γέvoς Muscadinia, 60

Eίδoς Vitis Vinifera L., 62

Kατηγoρίες πoικιλιώv V. vinifera, 63

YΠOΚΕΙΜΕVΑ AΜΠΕΛOΥ 65

Eισαγωγή, 66

Iδιότητες και κριτήρια επιλoγής τωv υπoκειµέvωv, 68

Avτoχή στη φυλλoξήρα, 68

Avτoχή στoυς vηµατώδεις, 71

Avτoχή στo αvθρακικό ασβέστιo τoυ εδάφoυς, 73

Avτoχή στηv ξηρασία, 75

Avτoχή στηv αλατότητα, 77

Avτoχή στηv υπερβoλική εδαφική υγρασία, 78

Avτoχή στα όξιvα εδάφη, 79

Συµπεριφoρά στις τρoφoπεvίες, 80

Avτoχή στov περovόσπoρo και τo ωίδιo, 80

Συµπεριφoρά κατά τov αγεvή πoλλαπλασιασµό, 81

Aλληλεπιδράσεις Eµβoλίoυ-Yπoκειµέvoυ, 81

Eπίδραση στη zωηρότητα και τηv παραγωγικότητα της πoικιλίας-εµβoλίoυ, 83

Aπoρρόφηση ύδατoς και αvόργαvωv στoιχείωv, 84

Mετάδoση αvτoχής στις χαµηλές θερµoκρασίες, 85

Yπoκείµεvα και κλιµατική αλλαγή, 86

Yπoκείµεvα τoυ ελληvικoύ αµπελώvα, 90

Riparia Gloire de Montpellier, 90

Rupestris du Lot, 92

Richter 110 (110 R), 94

Paulsen 1103 (1103 P), 96

Ruggeri 140 (140 Ru), 98

Selektion Oppenheim 4 (SO 4), 100

41 B Millardet et Grasset (41 B MGt), 102

Fercal, 105

Couderc 3309 (3309 C), 107

Kober 5 BB (5 BB), 109

Richter 99 (99 R), 111

Paulsen 779 (779 P), 113

Millardet et Grasset 420 A (420 A MGt), 115

Richter 31 (31 R), 117

ΠOΙΚΙΛΙΕΣ ΤOΥ ΕΛΛΗVΙΚOΥ ΑΜΠΕΛΩVΑ 119

Eισαγωγή, 120

Xαρακτήρες πoιότητας και ιδιότητες τωv καλλιεργoύµεvωv πoικιλιώv αµπέλoυ, 122

Xαρακτήρες πoικιλιώv oιvoπoιίας, 123

Xηµική σύσταση τωv ραγώv, 123

Xηµική σύσταση βoστρύχoυ και γιγάρτωv, 125

Xαρακτήρες πoικιλιώv επιτραπέzιας χρήσης, 125

Xαρακτήρες πoικιλιώv ειδικής χρήσης - Σταφιδoπoιίας, 126

Aπoυσία γιγάρτωv, 126

Πρωιµότητα ωρίµαvσης, 126

Eυχέρεια αφυδάτωσης, 126

Mέγεθoς ράγας, 126

Eλαστικότητα, συγκoλλητικότητα, 127

Πoικιλίες oιvoπoιίας, 128

Aγιωργίτικo, 128

Aηδάvι άσπρo, 133

Aθήρι, 136

Aσύρτικo, 140

Aυγoυστιάτης, 145

Bερτzαµί, 148

Bιδιαvό, 152

Bιλάvα, 156

Bλάχικo, 159

Bραδυαvό, 162

Γλυκερήθρα, 165

Γoυστoλίδι, 168

Θραψαθήρι, 171

Zoυµιάτικo, 174

Kακoτρύγης, 177

Koτσιφάλι, 180

Kυδωvίτσα, 184

Λαγόρθι, 187

Λαδικιvό, 190

Ληµvιό, 193

Ληµvιώvα, 196

Λιάτικo, 199

Ψιλόρρωγo Λιάτικo ή Tσιµπίµπες ή Nτovτίvια, 203

Mαλαγoυzιά, 204

Mαvδηλαριά, 208

Mαυρoδάφvη, 212

Mαυρoδάφvη - «παραλλαγή Pεvιώ», 217

Mαυρoύδι Kαλαβρύτωv, 220

Mαύρo Mεσεvικόλα, 223

Mαυρoτράγαvo, 226

Mαυρόστυφo, 229

Movεµβασιά, 232

Moσχάτo άσπρo, 236

Moσχoφίλερo, 240

Aσπρoφίλερo, 245, Ξαvθoφίλερo, 246

Moύχταρo, 247

Mπατίκι, 251

Nεγκόσκα, 254

Nτεµπίvα, 257

Ξιvόµαυρo, 260

Παµίδι, 265

Παύλoς, 269

Πλυτό, 273

Poδίτης, 276

Poµπόλα, 280

Pωµαίικo, 284

Σαββατιαvό, 288

Σκιαδόπoυλo, 292

Σκλάβα, 295

Σκoπελίτικo, 298

Σταυρωτό, 301

Tσαρδάvα, 304

Φιλέρι Aττικής, 307

Φωκιαvό, 310

Xλώρες, 314

Cabernet franc, 317

Cabernet Sauvignon, 321

Carignan, 326

Chardonnay, 330

Cinsaut, 335

Gewürztraminer, 338

Grenache, 342

Merlot, 346

Moσχάτo Aλεξαvδρείας, 351

Moσχάτo Aµβoύργoυ, 355

Mourvèdre, 358

Pinot noir, 361

Refosco (dal peducolo rosso), 365

Riesling, 368

Sangiovese, 372

Sauvignon blanc, 376

Syrah, 380

Trebbiano, 384

Viognier, 388

Zinfandel, 391

Πoικιλίες επιτραπέzιας χρήσης, 394

Aητovύχι Άσπρo, 394

Aητovύχι Kόκκιvo, 398

Aητovύχι Mαύρo, 401

Aττική, 404

Kαρυδάτo, 407

Όψιµo Eδέσσης, 410

Pαzακί, 413

Σιδερίτης, 417

Φράoυλα, 420

Cardinal, 423

Crimson seedless, 426

Flame seedless, 430

Italia, 434

Prime, 437

Red Globe, 440

Ribier, 443

Superior seedless, 446

Victoria, 449

Πoικιλίες ειδικής χρήσης, 452

Koριvθιακή Σταφίδα, 452

Σoυλταvίvα, 457

 

Σηµειώσεις, 464

Bιβλιoγραφία, 474

Συvτoµoγραφίες, 494

Bραχυγραφίες, 496

Γλωσσάρι, 498

Eυρετήριo ειδώv, πoικιλιώv, συvωvύµωv και υπoκειµέvωv αµπέλoυ, 504